استاد فرهنگ و مردم شناسی دانشگاه تبریز به ریشه‌یابی و بررسی جوانب مختلف شب یلدا پرداخت.
دکتر مینو امیرقاسمی با اشاره به کارکرد معنایی واژه «یلدا» گفت: کلمات «میلاد» و «یلدا» هر دو ریشه در یک معنی مشترک دارد؛ به طوری که «یلدا» در زبان سُریانی معادل «میلاد» در زبان عربی است.
وی افزود: در واقع، میلاد و یلدا، در معنای خاص خود، در ادبیات اساطیری ایران به تولد مهر (میترا)، در ادبیات دینی به تولد عیسی مسیح (ع) و در اصطلاح نجوم، به آخرین شب پاییزی و نخستین شب زمستان اشاره دارد.
این اسطوره شناس اظهار داشت: یلدا، طولانی ترین شب سال است و از این رو قدما این شب را اهریمنی و شوم می‌پنداشتند و البته همین امر (طولانی ترین شب سال) مایه الهام بسیاری از شاعران ایرانی است. به عنوان نمونه سعدی می‌گوید: نظر به روی تو هر بامداد، نوروزی است/ شب فراق تو هر گه که هست، یلدایی‌ست.
استاد دانشگاه تبریز خاطرنشان کرد: آن چه که از شب یلدا می‌توانیم مد نظر داشته باشیم این است که ایرانیان مانند بسیاری از مردم دنیا -که از نظام مندی قوانین ثابت و مقدس طبیعت آگاه شده بودند- برای عبور از تاریکی «طولانی» و به عبارتی «نامبارک» و دور کردن تاریکی اهریمنی این شب، جشن این روز را مانند سایر جشن های شبانه، با افروختن آتش برگزار می‌کردند که البته امروزه این امر، دیگر رایج نیست.
دکتر امیرقاسمی به تقابل معنایی دو عنصر نور و تاریکی در روزگار کهن اشاره و تصریح کرد: اصولاً در جشن های اساطیری، آتش، به عنوان نماد مبارزه با سیاهی ها و اهریمنی ها، جایگاه ویژه ای دارد و حضور آن در جشن های شبانه از قبیل مهرگان و چهارشنبه سوری و همچنین سایر جشن هایی که در طول زمان از میان رفته اند، چشمگیر بوده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز با بیان این که خورشیدی که از دل طولانی ترین تاریکی سال متولد می شود، در واقع رسیدن دوباره بهار را مژده دهد، گفت: باید توجه داشت که در دوران کهن، سال، با آغاز زمستان شروع می‌شد و تنها شامل دو فصل تابستان و زمستان بود. در واقع این مسئله را در قصه های کهن هم داریم که ماجراهای آن معمولاً از پایان پاییز و آغاز زمستان–یعنی مصادف با آغاز سال نوی آن زمان- شروع می شد.
وی جشن یلدا را از نگاهی دیگر، جشن، آغاز بهار خواند و افزود: جشن های زمستانی و تابستانی به عنوان دو جشن مهم واساسی، در میان مردم، از اهمیت ویژه ای برخوردار بوند. بنابراین، یلدا، در واقع، آغاز جشن های زمستانی سال نو بوده و تقارن این شب با آغاز سال نوی میلادی، اشاره به همین امر دارد.است.
کارشناس فرهنگ باستانی گفت: این جشن‌ها، بعدها به بعد از معتدل شدن آب و هوا (یعنی آغاز بهار) منتقل شده و در واقع، از آن به بعد، فصل ها به چهار قسمت تقسیم شده است.
دکتر امیرقاسمی در ادامه به رسومات مرتبط با شب یلدا اشاره کرد و افزود: یکی از ویژگی های بزرگداشت این جشن ها، اسراف کردن در خوردن و آشامیدن خوراکی هایی است که در طول سال، معمولاً مصرف آن با صرفه‌جویی همراه است. این خوراکی‌ها، به بهترین شکل ممکن، در سفره‌های خاصی چیده می‌شوند. سفره‌هایی که به عنوان یکی از مهمترین عناصر آئین‌های کهن، مورد توجه بوده و سفره هفت سین را نیز می‌توان از دیگر مصداق های آن، به شمار آورد.
وی یادآور شد: علاوه بر میوه های تر (مثل انار و هندوانه) و خوارکی های خشک از قبیل دانه های خوراکی، آجیل و خشکبار، از مهمترین خوراکی های این سفره ها بوده است.
دکتر امیرقاسمی خاطرنشان کرد: در این شب، خانواده ها دور هم جمع می شوند و با روشن کردن آتش –که البته امروزه دیگر منسوخ شده است- و خوردن و صحبت کردن و شادمانی، تاریکی را شکست می دهند. به این ترتیب، از دل این گرما و محبت و روشنایی، خورشید متولد می شود و روزها کم کم طولانی می‌شوند.
وی در پایان گفت: در واقع، مفهوم کلی رسومات و ویژگی های این جشن، نشان می دهد که خورشید همواره پیروز است و اهریمن، هر چند طولانی است، اما سرنوشتی ناپایدار و گذرا دارد.